Sen to jedna z podstawowych biologicznych potrzeb organizmu, której nie sposób ignorować przez dłuższy czas. Problemy ze snem przekładają się bowiem na codzienne funkcjonowanie, samopoczucie i stan zdrowia. Sen pełni ważną rolę dla układu nerwowego, odpornościowego, sercowo-naczyniowego i gospodarki hormonalnej. Pozwala zregenerować siły, czyli ma wpływ na kondycję. Ma znaczenie dla koncentracji, pamięci i reguluje poziom odporności na stres. Już jedna nieprzespana noc doprowadza do uczucia zmęczenia, rozdrażnienia, spadku nastroju i motywacji, ale prawdziwe problemy mogą zacząć się dopiero wtedy, gdy trudności ze snem stają się chroniczne.
Problemy ze snem mogą pojawić się na przykład na skutek gwałtownych emocji albo przewlekłego stresu, zmiany w trybie życia lub rytmie dnia, w związku z chorobą o ostrym przebiegu. Z reguły jednak bezsenność o takich źródłach ma charakter czasowy – sporadyczny lub krótkotrwały i ustępuje wraz z uregulowaniem się sytuacji. Gorzej, jeśli problemy ze snem stają się przewlekłe – warto wtedy poszukać przyczyn. Okazuje się, że bardzo często są one powiązane ze stanem zdrowia, czyli współistniejącymi schorzeniami i/lub mają związek z przyjmowanymi lekarstwami. Z problemami ze snem sprzężone mogą być choroby układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, pokarmowego, nerwowego, moczowego. Niebagatelne znaczenie mają występowanie bólu i nokturia, czyli konieczność oddawania moczu w porze nocnej. Bezsenność może mieć również związek z zaburzeniami psychicznymi, depresją, schizofrenią i zespołami otępiennymi.
Opieka nad osobami starszymi wymaga wiedzy, na temat tego, jak poradzić sobie z bezsennością u podopiecznego. Bezsenność bardzo często dotyka osoby cierpiące na demencję. U części chorych w godzinach wieczornych i nocnych zaobserwować można syndrom zachodzącego słońca, objawiający się na przykład niepokojem, lękiem i dezorientacją a nawet agresją. Bez wątpienia ma on przełożenie na wydłużony czas zasypiania. Chorych na Alzheimera dotyczą zaburzenia rytmu snu i czuwania – prawdopodobnie ma to związek z masową utratą komórek nerwowych w mózgu. Przypuszczalnie bezsenność to również jeden z czynników, który zwiększa ryzyko samego zachorowania na choroby otępienne. Osoby, które mają przewlekłe problemy ze spaniem, mogą mieć z czasem pogorszone funkcje poznawcze – słabszą pamięć, niższy poziom uwagi, problemy z logicznym myśleniem, a w podeszłym wieku mogą zachorować na Alzheimera. Wszystko dlatego, że sen jest ważny i korzystny dla mózgu, bo pozwala mu przetwarzać i utrwalać doświadczenia.
Z upływem lat i w związku z obniżeniem aktywności życiowej potrzeba snu może być mniejsza. Warto zatem, jeśli pozwala na to stan zdrowia, a podopieczny wykazuje chęci, angażować seniora w codzienne zajęcia a nawet drobne prace domowe. Praca opiekuna osoby starszej to również towarzyszenie podopiecznemu i wspólne spędzanie czasu. Warto wybrać się na spacer, posiedzieć w ogrodzie – czas na świeżym powietrzu i aktywność dobrze wpłyną na samopoczucie zarówno podopiecznego, jak i opiekuna. Dobrym pomysłem na organizację czasu i jego urozmaicenie jest rozrywka, jednak lepsze od wspólnego oglądania telewizji, czy czytania albo słuchania muzyki, będą absorbujące gry – planszówki, puzzle, klocki lub karty. Na pewno sprawią, że dzień będzie ciekawszy, a więc podopieczny uniknie niepotrzebnych drzemek w ciągu dnia, które wynikają głównie ze znużenia i znudzenia.
To właśnie drzemki dezorganizują dzień i mogą powodować problemy z zaśnięciem wieczorem lub krótszy czas snu nocnego. Dla osób starszych, których z przyczyn naturalnych (na przykład zmniejszonego wydzielania melatoniny) dotyczy problem spłycenia i skrócenia snu oraz pogorszenia się jego regulacji, w walce z bezsennością ważny jest stały rytm dobowy, w tym wyznaczone pory snu. Spontaniczne, długie drzemki np. przy telewizorze mogą sprawić, że zasypianie pod wieczór będzie utrudnione. Trudno oczekiwać od osoby, która zregenerowała się snem w ciągu dnia, żeby spała długo i dobrze w nocy. Trudno również traktować i leczyć taką sytuację, jakby była to bezsenność.
Trudności ze snem mogą być uciążliwe. Najprostszym, doraźnym sposobem na tę dolegliwość są środki nasenne, jednak ich lekkomyślne, dłuższe stosowanie może pogłębić problem zamiast go zlikwidować. Mają one wyłącznie objawowe działanie, z czasem tracą na skuteczności i mogą prowadzić do uzależnienia. Preparaty o naturalnym składzie, jak i inne specyfiki bez recepty mogą wydawać się niewinne, ale również one mogą powodować wystąpienie efektów niepożądanych i interakcję z lekami, a także prowadzić do upadków. Właśnie dlatego problemy ze snem u seniora należy komunikować rodzinie podopiecznego lub służbom medycznym. Bezsenność najczęściej nie jest chorobą, ale może mieć związek z chorobą lub leczeniem, dlatego to lekarz powinien stwierdzić, co jest jej przyczyną oraz zoptymalizować terapię. Samodzielnie podjąć można za to niefarmakologiczne próby walki z bezsennością, oparte m.in. na:
Częstym problemem seniorów jest nieodpowiednia higiena snu. Trzeba pamiętać, że do sprzymierzeńców snu należą stałe pory i komfortowe warunki. W miarę możliwości, senior powinien udawać się na spoczynek i wstawać o stałych godzinach oraz powstrzymać się od drzemek. Aby nie utrudniać zasypiania, należy ograniczyć bodźce i emocje. Jeśli wieczorna toaleta wiąże się z niepokojem lub agresją, można nie wykonywać jej bezpośrednio przez położeniem seniora, ale nieco wcześniej, aby emocje zdążyły opaść. Najlepiej unikać aktywności i tematów, które mogą wprowadzić seniora w stan pobudzenia i powodować napięcie. Warto pomóc seniorowi w stopniowym wyciszaniu się, ograniczając impulsy takie, jak hałas czy światło w domu. Ostatni posiłek powinien być lekkostrawny i nie powinien być spożywany przez seniora bezpośrednio przed położeniem się. W zasypianiu może pomóc zasłonięcie okien i cicha, spokojna muzyka lub czytanie do snu. Komfort snu może poprawić wywietrzenie sypialni, odpowiednia temperatura, wygodne łóżko i czysta pościel. Zła noc dla podopiecznego to trudna noc i trudny dzień dla opiekuna, dlatego warto spróbować tych metod.
Sen opiekuna w dużej mierze związany jest z tym, jak noc przesypia podopieczny. Nie zawsze można też synchronizować obowiązki domowe z potrzebą snu, ale dla ogólnej jakości snu opiekun seniora powinien starać się stosować zasady jego higieny również w stosunku do siebie. W miarę możliwości, warto pilnować reguł związanych z kładzeniem się i wstawaniem o podobnych porach. Warto nie jeść o późnych porach i nie pić kawy w drugiej części dnia. Warto też wyciszyć się po tym, jak podopieczny pójdzie już spać, nie przedłużać do późna czasu z telefonem, czy przed telewizorem i starać się nie myśleć o minionym dniu i nie wspominać stresujących sytuacji. W razie trudności z zaśnięciem lepiej nie zerkać na zegarek i nie zmuszać się do spania, ponieważ prowadzi to tylko do irytacji i może pogłębić problem.
Dorota Lewandowska
Pełnomocnik Zarządu ds. jakości w firmie CareWork oraz Redaktor Naczelna portalu i kwartalnika arbeitlandia.eu. Ukończyła politologię na UAM w Poznaniu i posiada uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego, certyfikowany Fachberater für Betreuung in häuslicher Gemeinschaft, doradca niemieckiego instytutu badawczo-szkoleniowego IQH. W branży opieki nad osobami starszymi w Niemczech pracuje już ponad 20 lat.
