Odwodnienie u osób w podeszłym wieku to częsty i groźny problem. Proces starzenia się ma wpływ na zmniejszenie ilości wody w organizmie i pogorszenie podstawowych funkcji organizmu, a co za tym idzie występowanie chorób. Podczas upałów, które negatywnie odczuwają wszyscy, komunikaty o ryzyku odwodnienia i konieczności przyjmowania płynów są obecne nawet w mediach, ale trzeba pamiętać, że dla seniorów jest to zagrożenie całoroczne i bardziej złożone. Niestety niewystarczające nawodnienie bywa trudne do zidentyfikowania, a pragnienie może być już pierwszym sygnałem odwodnienia, dlatego opiekun osoby starszej – szczególnie chorej lub niepełnosprawnej, powinien pilnować, aby piła regularnie.
Woda jest podstawą prawidłowego funkcjonowania, ponieważ bierze udział w kluczowych procesach zachodzących w organizmie: trawieniu i wchłanianiu, transporcie składników odżywczych i produktów przemiany materii, regulacji temperatury ciała. Gdy organizm traci więcej wody niż zostało mu dostarczone, przestaje prawidłowo działać. Jak niezbędna jest woda, dowodzi fakt, że odwodnienie powoduje bardzo nieprzyjemne i groźne dla zdrowia skutki. Może być nawet śmiertelne – człowiek zupełnie pozbawiony płynów umiera już po kilku dniach. Niestety ludzki organizm nie jest w stanie magazynować większych ilości wody. Oznacza to konieczność ciągłego i regularnego jej uzupełniania.
Niestety w tej grupie wiekowej bardzo łatwo o odwodnienie, a jednocześnie dość trudno je stwierdzić. Okazuje się, że u seniorów problem ten występuje znacznie częściej niż jest diagnozowany. Dostarczanie niewystarczającej ilości płynów szybko doprowadza do zakłócenia równowagi wewnątrzustrojowej. Pierwsze objawy odwodnienia u seniorów bywają dla niego niecharakterystyczne i dlatego uznawane są za symptomy typowe dla podeszłego wieku. Są to między innymi: bóle i zawroty głowy, osłabienie, senność, niepokój, zaburzenia rytmu serca, zaparcia. Niestety objawy kolejnych faz odwodnienia u osób starszych są znacznie poważniejsze. Wtedy seniorzy wymagają specjalistycznej pomocy, co nieraz oznacza konieczność hospitalizacji.
Odwodnienie u seniorów związane jest z wieloma czynnikami, zarówno fizjologicznymi, jak i psychicznymi. Ciało osoby w podeszłym wieku zawiera procentowo mniej wody niż u osoby w średnim wieku. Osoby starsze, z uwagi na wiek właśnie, cierpią na choroby, które mogą negatywnie wpływać na gospodarkę wodną. Często przyjmują leki, które mają działanie moczopędne. I to właśnie źle stosowane lub nieodpowiednio dobrane do stanu pacjenta leki są najczęstszą przyczyną nadmiernej utraty płynów. Duży wpływ mają też popularne, stosowane bez zalecenia lekarza i dostępne w aptece bez recepty, środki na zaparcia. Trzeba pamiętać także, że niepokoić powinno wystąpienie biegunki, wymiotów lub gorączki. Nie bez znaczenia jest również to, że osłabiony przez choroby organizm osoby starszej jest bardziej narażony na skutki uboczne przyjmowanych farmaceutyków. Wśród częstych działań niepożądanych stosowanych preparatów pojawiają się również te mające wpływ na nawodnienie organizmu: nudności, brak apetytu. A także zmniejszenie pragnienia, co bywa też często powodowane farmakoterapią choroby Parkinsona. Poza upośledzeniem odruchu pragnienia u osób starszych występują czasami trudności z połykaniem. Trzeba pamiętać, że prawidłowe działanie leków zależy od ilości i rodzaju spożywanych płynów. Przyjmowanie leków bez popijania, popijanie tabletek kawą, sokami owocami albo alkoholem może zaburzyć ich wchłanianie. Najlepszym wyborem jest zatem szklanka wody.
Choroby i przyjmowane leki to nie jedyne czynniki, które mają negatywny wpływ na bilans wodny u osób starszych. Niepełnosprawność, ograniczenie sprawności ruchowej, pogorszenie wzroku uniemożliwiają normalne funkcjonowanie i powodują, że seniorzy za rzadko sięgają po picie. Po pierwsze dlatego, że czasami nie są w stanie samodzielnie zapewnić sobie napoju z uwagi na unieruchomienie albo wiąże się to dla nich z dużym wysiłkiem, a nie chcą kłopotać swoimi prośbami opiekuna. Po drugie dlatego, że celowo ograniczają napoje, aby uniknąć częstych wizyt w toalecie lub z powodu problemów z nietrzymaniem moczu.
Niechęć do picia może mieć również podstawy w psychice i być związana z zaburzeniami funkcji poznawczych. Bywa, że dotyczy chorych na depresję. Apatia powoduje, że nie widzą sensu i nie mają potrzeby przyjmowania płynów. Osobom chorym na demencję zdarza się nie pamiętać o konieczności sięgania po napoje i zapominanie kiedy ostatni raz piły, a nawet odmawianie przyjmowania płynów podanych przez opiekuna. Z kolei przeszkodą w proszeniu o podanie napojów jest występowanie problemów z komunikacją, w tym zapominanie słów i tracenie intencji wypowiedzi.
O ile pierwsze symptomy odwodnienia są z reguły niepozorne i objawiają się ogólnym, gorszym samopoczuciem to kolejne, szczególnie dla seniorów, są już bardzo poważne: przyspieszone bicie serca, spadek ciśnienia, omdlenia, zaburzenia świadomości, drgawki. Przewlekłe odwodnienie u seniora silnie wpływa na organizm i może doprowadzić do niewydolności nerek. Właśnie dlatego należy obserwować samopoczucie podopiecznego i nie ignorować sygnałów. U seniorów znacznie łatwiej zbliżyć się do niebezpiecznej granicy odwodnienia.
Bez względu na przyczyny, niewystarczające nawodnienie jest groźne dla zdrowia. U osób starszych łatwo przeoczyć pierwsze objawy odwodnienia, choć postępują one szybko, dlatego warto analizować ilość podanych płynów i pomyśleć o wprowadzeniu harmonogramu. Podejrzewając odwodnienie u seniora trzeba zwrócić również uwagę na ilość i częstotliwość oddawanego moczu, a także jego kolor. Znaną prawdą jest, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Opieka nad osobą starszą oznacza więc także to, że należy dbać o prawidłowe nawodnienie podopiecznego. Opiekun osoby starszej pamiętając oczywiście o jej zaleceniach zdrowotnych i diecie, musi pilnować, aby wypijała odpowiednie ilości. Profilaktyka pozwoli zapobiec poważnym skutkom zdrowotnym, dlatego świadomość opiekunów w tym zakresie jest bardzo istotna.
Aby odpowiednio zadbać o seniora, można zastosować kilka prostych zasad związanych z piciem. Trzeba zapewnić, aby woda była zawsze pod ręką. W tym celu można ustawić dzbanek lub butelkę wody w widocznym i łatwo dostępnym miejscu. Warto przygotować naczynia, które ułatwią picie wody przez seniora – ulubioną szklankę, kubek z wygodnym uchwytem albo nawet taki z dziubkiem i pokrywką. Przydatne mogą okazać się również słomki. Od czasu do czasu trzeba przypominać o piciu – zachęcić, spytać, czy podopieczny nie odczuwa pragnienia oraz sprawdzać, czy przygotowany napój został wypity. Warto związać podawanie wody z innymi czynnościami – na przykład prosić o wypicie wody po przebudzeniu, w południe, do posiłku, przed kąpielą, podczas oglądania ulubionego serialu. Można wprowadzić także rytuał wspólnego picia, aby przyjmowanie płynów weszło w nawyk i stało się czynnością regularną i oczywistą.
Najlepsza technika to picie wody często, w mniejszych porcjach i powoli, nawet gdy nie występuje pragnienie. Wodę do organizmu dostarczyć można również poprzez inne napoje, jednak nie wszystkie są wskazane dla seniorów ze względu na ich różne problemy zdrowotne. Najlepiej starać się, aby podopieczny wypijał niegazowaną wodę mineralną lub źródlaną. Woda gazowana, czyli nasycona dwutlenkiem węgla nie jest niezdrowa, ale u osób z wrażliwym żołądkiem może powodować nieprzyjemne podrażnienie błon śluzowych. W Niemczech, bez obaw można sięgać po wodę z kranu, ponieważ jest wysokiej jakości, co wynika z rygorystycznych norm i systematycznych badań. Bezpieczne są słabe herbatki, czyli lekkie napary - także ziołowe i owocowe. Od czasu do czasu można sięgnąć po naturalne soki owocowe lub warzywne, które są bogatym źródłem witamin. Z kawą należy postępować ostrożnie – może rozdrażnić i ma działanie moczopędne. Najgorszym wyborem są słodzone napoje, z dodatkiem cukru lub syropów oraz napoje alkoholowe. Jeśli podopieczny narzeka, że woda jest niesmaczna, można wzbogacić jej smak – listkiem mięty, plasterkiem cytryny, a w ostateczności miodem lub domowym syropem. W sytuacji, gdy podopieczny upiera się, że nie będzie pił wody, nie warto się kłócić – lepiej podać inny napój niż narażać seniora na odwodnienie. Warto pamiętać również, że niektóre owoce i warzywa są doskonałym źródłem wody – na przykład: zielony ogórek, arbuz, brzoskwinie.
Zagrożenie odwodnieniem bywa lekceważone przez otoczenie seniorów, dlatego bardzo ważne jest zwracanie na nie uwagi. Istotne jest zwiększanie świadomości zarówno rodzin, jak i samych podopiecznych. Rola opiekuna osoby starszej jest tu kluczowa, ponieważ jest w zasadzie najważniejszą, jak nie jedyną, osobą, która może obserwować zachowanie seniora i mieć wpływ na spożycie płynów, a w razie podejrzenia odwodnienia zainterweniować powiadamiając bliskich albo służby medyczne.
Dorota Lewandowska
Pełnomocnik Zarządu ds. jakości w firmie CareWork oraz Redaktor Naczelna portalu i kwartalnika arbeitlandia.eu. Ukończyła politologię na UAM w Poznaniu i posiada uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego, certyfikowany Fachberater für Betreuung in häuslicher Gemeinschaft, doradca niemieckiego instytutu badawczo-szkoleniowego IQH. W branży opieki nad osobami starszymi w Niemczech pracuje już ponad 20 lat.
